Các bệnh thường được chọn để nghiên cứu thuốc cổ truyền
Trong bối cảnh y học hiện đại ngày càng phát triển, các phương pháp điều trị dựa trên y học cổ truyền vẫn giữ vững vị thế nhờ vào lịch sử hàng nghìn năm hình thành và ứng dụng lâm sàng phong phú. Nghiên cứu thuốc cổ truyền không chỉ đơn giản là phục dựng hay sao chép lại các bài thuốc dân gian, mà là quá trình phức hợp giữa khai thác tri thức y học cổ truyền và đánh giá lại toàn bộ bằng các phương pháp khoa học hiện đại. Dựa trên hệ tiêu chuẩn đó, các bệnh lý mạn tính, rối loạn chức năng kéo dài và bệnh lý có yếu tố rối loạn khí huyết, âm dương - tạng phủ thường là đối tượng được ưu tiên nghiên cứu.
Trong bối cảnh y học hiện đại ngày càng phát triển, các phương pháp điều trị dựa trên y học cổ truyền vẫn giữ vững vị thế nhờ vào lịch sử hàng nghìn năm hình thành và ứng dụng lâm sàng phong phú. Trong phạm vi nghiên cứu, việc lựa chọn bệnh lý để tiến hành thử nghiệm và phát triển thuốc cổ truyền là một nhiệm vụ then chốt, đòi hỏi không chỉ kiến thức chuyên môn sâu rộng mà còn là sự kết hợp giữa khoa học hiện đại và tinh thần tôn trọng truyền thống. VIỆN HÀN LÂM Y HỌC, với vai trò là đơn vị tiên phong trong nghiên cứu, đánh giá và phát triển dược phẩm cổ truyền theo chuẩn khoa học, luôn đặc biệt chú trọng đến tính chọn lọc, tính khoa học và khả năng ứng dụng thực tiễn của các đề tài nghiên cứu. Bài viết sau sẽ phân tích sâu về các bệnh lý thường được chọn để nghiên cứu thuốc cổ truyền dưới góc nhìn chuyên môn cao cấp.
Định hướng khoa học trong nghiên cứu thuốc cổ truyền
Nghiên cứu thuốc cổ truyền không chỉ đơn giản là phục dựng hay sao chép lại các bài thuốc dân gian, mà là quá trình phức hợp giữa khai thác tri thức y học cổ truyền và đánh giá lại toàn bộ bằng các phương pháp khoa học hiện đại. Theo định hướng của VIỆN HÀN LÂM Y HỌC, việc lựa chọn bệnh lý để nghiên cứu cần thỏa mãn nhiều tiêu chí:
- Có tỉ lệ mắc bệnh cao hoặc ảnh hưởng rõ rệt đến chất lượng sống của cộng đồng.
- Có những điểm mạnh tiềm năng từ lý luận và thực chứng của y học cổ truyền có thể bổ sung hoặc thay thế cho điều trị hiện đại.
- Cho phép can thiệp điều trị bằng các dạng bào chế phù hợp với y học cổ truyền như thang sắc, hoàn tán, cao đơn hoàn tễ hoặc dạng chiết xuất tinh chế hiện đại.
- Phù hợp để xây dựng các mô hình tiền lâm sàng và lâm sàng nhằm chứng minh hiệu quả, cơ chế tác động và độ an toàn.
Dựa trên hệ tiêu chuẩn đó, các bệnh lý mạn tính, rối loạn chức năng kéo dài và bệnh lý có yếu tố rối loạn khí huyết, âm dương - tạng phủ thường là đối tượng được ưu tiên nghiên cứu.
Các bệnh lý mãn tính không lây – đối tượng hàng đầu của nghiên cứu thuốc cổ truyền
Một trong những định hướng rõ nét tại VIỆN HÀN LÂM Y HỌC là tập trung nghiên cứu thuốc cổ truyền cho các nhóm bệnh lý mãn tính không lây. Đây là nhóm bệnh chiếm tỷ lệ lớn trong cơ cấu bệnh tật tại Việt Nam và trên thế giới, đồng thời gây ảnh hưởng lâu dài đến sức khỏe cộng đồng.
Bệnh đái tháo đường typ 2
Đái tháo đường typ 2 là bệnh rối loạn chuyển hóa mãn tính, có liên quan đến đề kháng insulin và tăng đường huyết kéo dài. Từ góc nhìn Đông y, bệnh thuộc phạm vi “tiêu khát”, liên quan đến rối loạn công năng của tỳ, phế, thận. Các nghiên cứu tập trung vào những bài thuốc có tác dụng kiện tỳ, bổ thận, thanh nhiệt sinh tân.
Các vị thuốc như hoài sơn, sinh địa, tri mẫu, mạch môn, thiên hoa phấn… được chứng minh có tác dụng làm giảm đường huyết, tăng độ nhạy insulin và giảm tổn thương vi mạch. Nhiều đề tài tại VIỆN HÀN LÂM Y HỌC cũng đã tiến hành nghiên cứu chiết xuất phân đoạn, đánh giá cơ chế qua các con đường PPAR-γ, AMPK và GLUT4.
Tăng huyết áp và bệnh tim mạch
Trong Đông y, tăng huyết áp được nhìn nhận qua các hội chứng như can dương thượng khang, âm hư dương cang, đàm thấp ứ trệ… Việc lựa chọn các bài thuốc có tác dụng bình can tiềm dương, hoạt huyết hóa ứ, hóa đàm trừ thấp đang là định hướng chính.
Những nghiên cứu điển hình tại VIỆN HÀN LÂM Y HỌC đã ứng dụng các bài thuốc cổ phương như Thiên ma câu đằng ẩm, Định tâm an thần thang, kết hợp với công nghệ chiết tách phân tử nhỏ, cho thấy hiệu quả trên các mô hình động vật và bước đầu ở thử nghiệm lâm sàng pha I/II.
Viêm khớp dạng thấp và bệnh cơ xương khớp
Bệnh lý cơ xương khớp, đặc biệt là viêm khớp dạng thấp, thoái hóa khớp, được quan tâm do tính chất đau dai dẳng, ảnh hưởng đến vận động và chất lượng sống. Trong Đông y, các hội chứng tý chứng, thấp nhiệt, huyết ứ là cơ sở lý luận được sử dụng.
VIỆN HÀN LÂM Y HỌC đang phát triển các dòng sản phẩm từ ngưu tất, độc hoạt, tang ký sinh, uy linh tiên… với hoạt tính kháng viêm tương đương NSAIDs, nhưng ít gây tác dụng phụ trên dạ dày – ruột và gan.
Rối loạn chuyển hóa và nội tiết – lĩnh vực đặc biệt của ứng dụng thuốc cổ truyền
Rối loạn lipid máu
Đây là bệnh lý có liên quan mật thiết đến chuyển hóa gan mật và ảnh hưởng nghiêm trọng đến tim mạch. Đông y xếp vào phạm vi “đàm ẩm”, “huyết ứ”, cần vận dụng các phương pháp lý khí hóa đàm, hoạt huyết thông lạc.
Các nghiên cứu sử dụng bài thuốc từ hà thủ ô, trạch tả, sơn tra, đan sâm, cúc hoa… đang cho kết quả tích cực trong việc cải thiện các chỉ số lipid máu, như LDL-c, triglycerid và tăng HDL-c. Chiết xuất flavonoid và saponin từ các dược liệu này cũng được chứng minh có tác dụng bảo vệ tế bào gan.
Hội chứng buồng trứng đa nang (PCOS)
Đây là bệnh lý nội tiết nữ giới phức tạp và là nguyên nhân hàng đầu gây vô sinh. Từ góc độ cổ truyền, bệnh liên quan đến thận hư, đàm thấp và khí trệ. Điều trị theo hướng điều kinh, bổ thận, hóa đàm là phương pháp cốt lõi.
VIỆN HÀN LÂM Y HỌC đang thử nghiệm nhiều bài thuốc như Bát trân thang, Tứ vật gia vị kết hợp với vị thuốc đặc hiệu như bạch linh, xa tiền tử, phục linh… trong các nghiên cứu lâm sàng giai đoạn II.
Các bệnh lý tiêu hóa mạn tính – mảnh đất tiềm năng cho thuốc cổ truyền
Viêm loét dạ dày – tá tràng
Viêm loét dạ dày – tá tràng là bệnh phổ biến, liên quan đến yếu tố H.pylori, stress và môi trường acid. Trong Đông y, đây là biểu hiện của can khí phạm vị, tỳ vị hư hàn, huyết ứ kết tụ.
Các công thức cổ như Tứ quân tử thang, Bình vị tán, Bát vị hoàn, được nghiên cứu kết hợp với các chất chống viêm, chống oxy hóa chiết xuất từ cam thảo, khương hoàng, ô tặc cốt... đang mang lại kết quả khả quan.
Hội chứng ruột kích thích (IBS)
Là bệnh lý tiêu hóa chức năng, không có tổn thương thực thể rõ ràng, nhưng gây khó chịu và ảnh hưởng lớn đến sinh hoạt. Đông y nhìn nhận hội chứng này dưới lăng kính của rối loạn tỳ vị, can khí uất kết.
VIỆN HÀN LÂM Y HỌC đã bước đầu phát triển một số công thức mới dựa trên bài Tiêu dao tán, Sài hồ sơ can thang, gia giảm phù hợp với thể trạng người Việt. Dạng bào chế viên nang mềm chứa chiết xuất chuẩn hóa đang được thử nghiệm pha II tại một số bệnh viện tuyến trung ương.
Bệnh lý thần kinh – tâm thần: đối tượng mới của nghiên cứu cổ truyền
Mất ngủ và rối loạn lo âu
Mất ngủ mạn tính và rối loạn lo âu là nhóm bệnh ngày càng gia tăng trong xã hội hiện đại. Đông y đề cập đến chúng trong các hội chứng tâm tỳ hư, can uất hóa hỏa, âm hư hỏa vượng. Điều trị hướng tới dưỡng tâm, an thần, bình can, tiềm dương.
VIỆN HÀN LÂM Y HỌC đang phát triển các công thức từ viễn chí, dạ giao đằng, lạc tiên, toan táo nhân, phối hợp với công nghệ nano hóa nhằm tăng khả năng hấp thu và phát huy tác dụng an thần một cách bền vững, không gây phụ thuộc như benzodiazepin.
Suy giảm trí nhớ nhẹ (MCI) và Alzheimer
Dù Alzheimer là bệnh có nguyên nhân phức tạp, song thuốc cổ truyền có vai trò trong cải thiện tuần hoàn não, chống oxy hóa và chống lão hóa thần kinh. Các vị thuốc như thạch xương bồ, viễn chí, nhân sâm, đinh lăng, được đưa vào nghiên cứu với kết quả bước đầu khá tích cực.
Chiết xuất hỗn hợp có tác dụng ức chế men acetylcholinesterase, cải thiện lưu lượng máu não, làm chậm tiến trình thoái hóa thần kinh đang được thử nghiệm tiền lâm sàng tại VIỆN HÀN LÂM Y HỌC.
Ung thư và hỗ trợ điều trị ung thư bằng thuốc cổ truyền
Một trong những hướng nghiên cứu tiềm năng nhất nhưng cũng thách thức nhất là ứng dụng thuốc cổ truyền trong điều trị hoặc hỗ trợ điều trị ung thư. Với quan điểm “phối hợp Đông – Tây y”, các bài thuốc hỗ trợ điều khí, bổ chính khu tà, tăng cường miễn dịch, giảm tác dụng phụ của hóa trị, xạ trị đang được nghiên cứu mạnh mẽ.
Các dược liệu như linh chi, bán chi liên, bạch hoa xà thiệt thảo, tam thất, hoàng kỳ, được đưa vào chương trình phát triển sản phẩm hỗ trợ tại VIỆN HÀN LÂM Y HỌC. Ngoài hiệu quả miễn dịch, các chiết xuất từ chúng còn cho thấy khả năng ức chế tăng sinh tế bào ung thư, điều hòa apoptosis (chết tế bào theo chương trình) và ức chế angiogenesis (tạo mạch máu nuôi khối u).
Tầm nhìn của VIỆN HÀN LÂM Y HỌC trong nghiên cứu bệnh và phát triển thuốc cổ truyền
Trong xu thế toàn cầu hóa và y học cá thể hóa, việc lựa chọn bệnh lý để nghiên cứu thuốc cổ truyền không còn chỉ dựa vào kinh nghiệm dân gian hay y văn cổ. Đó là sự phối hợp giữa y học chứng cứ, công nghệ sinh học hiện đại và nền tảng tri thức triết học phương Đông. VIỆN HÀN LÂM Y HỌC không ngừng cập nhật các hướng dẫn quốc tế, ứng dụng tiêu chuẩn GCP (Good Clinical Practice) và GLP (Good Laboratory Practice) trong toàn bộ quá trình từ chiết xuất, xác định thành phần hoạt tính, nghiên cứu tiền lâm sàng đến thử nghiệm lâm sàng.
Bằng cách xây dựng hệ thống nghiên cứu hoàn chỉnh, đa chiều, hướng đến các bệnh lý có ảnh hưởng lớn đến cộng đồng nhưng vẫn chưa được kiểm soát tốt bằng thuốc tân dược, VIỆN HÀN LÂM Y HỌC đang mở ra hướng đi mới cho sự phát triển bền vững của ngành dược cổ truyền Việt Nam – không chỉ kế thừa tinh hoa cổ xưa, mà còn hội nhập mạnh mẽ với chuẩn mực y học quốc tế.
