Cách chuẩn hóa bài thuốc Đông y trước khi thử nghiệm

Chuẩn hóa bài thuốc Đông y là quá trình quan trọng nhằm đảm bảo tính ổn định, tính lặp lại và tính đáng tin cậy trước khi bước vào các giai đoạn thử nghiệm lâm sàng hoặc tiền lâm sàng. Trong bối cảnh hiện đại hóa Y học cổ truyền, hoạt động chuẩn hóa là nền tảng để Đông y hòa nhập vào khung nghiên cứu khoa học chuẩn mực của y học thực chứng.

Tại VIỆN HÀN LÂM Y HỌC, việc chuẩn hóa bài thuốc Đông y không chỉ mang ý nghĩa kiểm nghiệm công dụng, mà còn là cam kết về chất lượng, độ an toàn và hiệu quả sinh học, phù hợp với quy chuẩn của Bộ Y tế và thông lệ quốc tế (ICH, WHO, GACP-WHO, GLP, GSP…).

Chuẩn hóa bài thuốc không đơn thuần là việc kiểm định nguyên liệu mà là một chuỗi thao tác hệ thống, gồm:

• Xác định và đảm bảo thành phần hóa học chính của bài thuốc.
• Đảm bảo tính đồng nhất giữa các lô dược liệu.
• Thiết lập tiêu chuẩn định lượng – định tính cho bài thuốc.
• Kiểm tra độc tính, nhiễm vi sinh, kim loại nặng, tạp chất, tồn dư thuốc bảo vệ thực vật.
• Tối ưu quy trình bào chế để bảo tồn hoạt tính sinh học.
• Xây dựng hồ sơ kỹ thuật đầy đủ để sẵn sàng cho các giai đoạn nghiên cứu tiền lâm sàng và lâm sàng.

Mục tiêu cuối cùng là đưa bài thuốc Đông y tiến gần hơn tới hệ chuẩn kiểm nghiệm thuốc hiện đại, phục vụ cho định hướng phát triển sản phẩm dạng thuốc, thực phẩm bảo vệ sức khỏe hoặc mỹ phẩm ứng dụng y học cổ truyền.

VIỆN HÀN LÂM Y HỌC xây dựng lộ trình chuẩn hóa bài thuốc Đông y dựa trên 6 trụ cột chuyên môn gồm:

1. Chuẩn hóa nguồn dược liệu đầu vào

Đây là yếu tố then chốt trong toàn bộ quy trình chuẩn hóa. Nguồn dược liệu phải được:

• Định danh chính xác (theo tên khoa học, bộ phận dùng, tên địa phương).
• Kiểm định chất lượng theo tiêu chuẩn GACP-WHO.
• Kiểm tra các chỉ số tồn dư: kim loại nặng (As, Pb, Cd, Hg), thuốc bảo vệ thực vật, aflatoxin, vi sinh vật gây bệnh (E.coli, Salmonella…).
• Theo dõi đặc điểm sinh học theo vùng trồng (địa lý, khí hậu, thổ nhưỡng), vì điều này ảnh hưởng đến hàm lượng hoạt chất.

Thông qua đó, VIỆN HÀN LÂM Y HỌC đảm bảo mỗi nguyên liệu đầu vào trong bài thuốc đều đạt chuẩn hóa sinh học và chuẩn hóa kỹ thuật.

2. Chuẩn hóa công thức và liều lượng bài thuốc

Sau khi dược liệu đạt chuẩn đầu vào, bài thuốc sẽ được cấu trúc lại để xác định:

• Thành phần chính – phụ (quân – thần – tá – sứ).
• Tỷ lệ phối ngũ tối ưu nhằm bảo tồn hiệu quả truyền thống và tăng khả năng chiết tách hoạt chất.
• Dạng bào chế phù hợp (thang sắc, cao lỏng, viên hoàn, cốm, trà túi lọc…).

VIỆN HÀN LÂM Y HỌC kết hợp phân tích dược lý học hiện đại với nguyên tắc biện chứng luận trị trong Đông y để tối ưu công thức bài thuốc cả về hiệu quả và độ an toàn.

3. Chuẩn hóa quy trình chiết xuất và bào chế

Công đoạn này bao gồm:

• Lựa chọn dung môi phù hợp: nước, ethanol, methanol tùy theo tính chất hoạt chất đích.
• Xác định thông số chiết xuất: nhiệt độ, thời gian, áp suất, tỷ lệ dung môi/nguyên liệu.
• Ứng dụng công nghệ bào chế hiện đại: cô đặc chân không, sấy phun, hạt hóa, vi nang hóa…

Mục tiêu là giữ lại tối đa hoạt tính sinh học, đồng thời tăng tính ổn định, thuận tiện khi thử nghiệm hoặc sản xuất đại trà. Tại VIỆN HÀN LÂM Y HỌC, tất cả quy trình chiết xuất đều được kiểm soát chặt theo chuẩn GLP và GMP.

4. Định lượng, định tính thành phần hóa học chủ đạo

Đây là phần quan trọng nhất trong chuẩn hóa. Các hoạt chất đặc trưng (marker compounds) hoặc chỉ thị dược lý (biomarkers) sẽ được xác định thông qua:

• Sắc ký lớp mỏng (TLC), sắc ký lỏng hiệu năng cao (HPLC), sắc ký khí (GC-MS), phổ khối (LC-MS/MS), phổ cộng hưởng từ hạt nhân (NMR)…
• Lựa chọn chỉ tiêu định lượng có giá trị phản ánh chất lượng và hiệu quả sinh học của bài thuốc.

Chẳng hạn, với bài thuốc Thanh nhiệt giải độc, các chỉ tiêu thường là baicalin, berberin, glycyrrhizin. Tỷ lệ hàm lượng các chất này được thiết lập thành tiêu chuẩn kiểm nghiệm cho từng lô sản phẩm.

5. Đánh giá tính ổn định và độ lặp lại

Tính ổn định của bài thuốc là yếu tố quyết định khả năng tồn trữ và chất lượng sản phẩm theo thời gian. VIỆN HÀN LÂM Y HỌC tiến hành:

• Kiểm tra độ bền hóa học, vi sinh học, vật lý học (độ ẩm, độ tan, màu sắc…).
• Đánh giá độ lặp lại qua nhiều lô sản xuất khác nhau.
• Phân tích sai số và độ lệch giữa các mẻ.

Nếu kết quả không đồng nhất, bài thuốc sẽ bị loại bỏ khỏi giai đoạn thử nghiệm tiếp theo.

6. Thử nghiệm an toàn cấp độ tiền lâm sàng

Sau chuẩn hóa, bài thuốc cần được kiểm tra các yếu tố độc tính trước khi thử nghiệm trên người:

• Độc tính cấp, bán trường diễn, mãn tính (trên chuột, thỏ, chó…).
• Ảnh hưởng tới chức năng gan, thận, máu, sinh sản…
• Tác động gen (test Ames), độc tính phôi thai, gây quái thai, biến dị tế bào.

Toàn bộ quy trình đều được thực hiện tại phòng thí nghiệm đạt chuẩn GLP của VIỆN HÀN LÂM Y HỌC.

Quá trình chuẩn hóa bài thuốc Đông y gặp phải nhiều rào cản, điển hình như:

• Biến dị hàm lượng hoạt chất do điều kiện sinh trưởng tự nhiên.
• Thiếu marker chuẩn cho nhiều vị thuốc.
• Công thức cổ phương thường phức tạp, phối ngũ đa dạng, gây khó khăn trong định lượng hoạt chất đích.
• Sự giao thoa giữa tri thức Đông y biện chứng và phương pháp thực nghiệm khoa học.

Tuy nhiên, tại VIỆN HÀN LÂM Y HỌC, các chuyên gia đã và đang khắc phục từng bước bằng cách ứng dụng công nghệ cao, kết hợp trí tuệ nhân tạo và dữ liệu lớn trong nghiên cứu dược liệu và tối ưu hóa công thức.

Một bài thuốc không được chuẩn hóa sẽ không thể bước vào thử nghiệm lâm sàng chính thức. Việc chuẩn hóa góp phần:

• Đảm bảo tính an toàn tuyệt đối khi thử nghiệm trên người.
• Tạo sự đồng nhất giữa các nhóm thử nghiệm – đối chứng.
• Phân tích rõ mối tương quan giữa liều dùng – đáp ứng điều trị.
• Làm cơ sở để xây dựng hồ sơ đăng ký sản phẩm dạng thuốc, TPBVSK hoặc mỹ phẩm.

VIỆN HÀN LÂM Y HỌC hiện là đơn vị tiên phong trong việc hỗ trợ các doanh nghiệp, nhà nghiên cứu xây dựng hồ sơ chuẩn hóa bài thuốc nhằm đáp ứng yêu cầu của Cục Quản lý Dược và các đơn vị thẩm định lâm sàng quốc tế.

Bài thuốc Thanh tâm hoàn là một điển hình về chuẩn hóa bài thuốc Đông y thành công tại VIỆN HÀN LÂM Y HỌC. Từ công thức truyền thống với 7 vị, sau chuẩn hóa, bài thuốc được:

• Chuẩn hóa dược liệu tại vùng trồng đạt chuẩn GACP.
• Xác định hoạt chất marker: linarin (trong cúc hoa), flavonoid (trong viễn chí), saponin (trong toan táo nhân).
• Đưa về dạng viên nang cứng tiện sử dụng.
• Xây dựng hồ sơ đầy đủ để thử nghiệm lâm sàng giai đoạn I-II-III.

Bài thuốc hiện được ứng dụng hỗ trợ giấc ngủ trong các cơ sở y học cổ truyền, mở đường cho việc cấp phép sản phẩm OTC.

Trong tương lai gần, chuẩn hóa bài thuốc Đông y sẽ là điều kiện tiên quyết để:

• Bảo tồn và phát triển tri thức y học cổ truyền Việt Nam.
• Đưa bài thuốc dân tộc tiếp cận thị trường dược phẩm quốc tế.
• Ứng dụng hiệu quả hơn trong y học cá thể hóa.

VIỆN HÀN LÂM Y HỌC cam kết trở thành trung tâm đầu não nghiên cứu – kiểm nghiệm – chuẩn hóa bài thuốc Đông y hàng đầu khu vực, với hệ sinh thái gồm: phòng kiểm nghiệm chuẩn GMP, ngân hàng dược liệu, viện nghiên cứu bào chế, trung tâm thử nghiệm lâm sàng và hệ thống đào tạo nguồn nhân lực chất lượng cao.

Chuẩn hóa bài thuốc Đông y là cầu nối tất yếu giữa tri thức truyền thống và hệ chuẩn khoa học hiện đại. Đó không chỉ là yêu cầu pháp lý mà còn là minh chứng cho sự trưởng thành và hội nhập của y học cổ truyền Việt Nam trong dòng chảy y học toàn cầu. VIỆN HÀN LÂM Y HỌC đóng vai trò trung tâm trong hành trình này – nơi hội tụ tri thức, công nghệ và tâm huyết vì một nền Đông y bền vững, khoa học và nhân văn.