Châm cứu trong phục hồi chức năng: Cơ sở khoa học, ứng dụng lâm sàng và định hướng đào tạo chuyên sâu tại VIỆN HÀN LÂM Y HỌC

Phục hồi chức năng (PHCN) không còn là hoạt động chỉ dành riêng cho người sau tai biến, chấn thương hay phẫu thuật. Trong bối cảnh dân số già hóa, lối sống ít vận động và sự gia tăng các bệnh mạn tính, khái niệm “phục hồi chức năng” đang dịch chuyển từ giai đoạn sau điều trị sang chiến lược phòng ngừa – duy trì – nâng cao chức năng thể chất và tinh thần, áp dụng cho toàn bộ cộng đồng. Việc tích hợp các liệu pháp không dùng thuốc – đặc biệt là châm cứu – vào hệ thống PHCN không chỉ mở rộng hiệu quả can thiệp, mà còn giúp giảm chi phí y tế, rút ngắn thời gian hồi phục và tăng cường chất lượng sống.

Nhìn nhận được vai trò chiến lược này, VIỆN HÀN LÂM Y HỌC đã xây dựng một chương trình chuyên sâu, mang tính hệ thống, nhằm đào tạo những chuyên viên trị liệu có năng lực tích hợp châm cứu trong quy trình phục hồi chức năng, không chỉ dựa vào lý luận cổ truyền mà còn trên nền tảng y học bằng chứng hiện đại.

Truyền thống y học phương Đông không xây dựng khái niệm "phục hồi chức năng" như một chuyên ngành riêng biệt. Tuy nhiên, nguyên lý hoạt động của châm cứu – dựa trên điều hòa khí huyết, thông kinh hoạt lạc, phục hồi âm dương và điều chỉnh công năng tạng phủ – đã từ lâu thể hiện vai trò phục hồi chức năng một cách tự nhiên, đặc biệt là trên hệ cơ – xương – khớp, thần kinh, và tiêu hóa.

Khi phân tích theo mô hình Đông y, các hội chứng “bế tắc kinh lạc”, “hư tổn tạng phủ”, “tý chứng”, “trúng phong”, “tạng khí suy nhược” chính là biểu hiện của sự suy giảm chức năng. Việc sử dụng châm cứu nhằm tái lập lưu thông khí huyết, kích hoạt khả năng tự phục hồi, đồng thời phục hồi tương tác giữa các tạng phủ và hệ kinh lạc, chính là cơ sở lý luận sâu xa cho châm cứu trong phục hồi chức năng.

Ngày càng nhiều nghiên cứu quốc tế chỉ ra rằng châm cứu có tác dụng điều hòa trên ba hệ thống chính: thần kinh, nội tiết và miễn dịch – ba trụ cột chính trong phục hồi chức năng. Khi kim châm được đưa vào các huyệt vị trên cơ thể, nó kích thích các thụ thể cảm giác ở da, cơ và mô liên kết, dẫn đến phản xạ thần kinh, dẫn truyền qua tủy sống lên hệ thần kinh trung ương, từ đó:

• Giảm đau thông qua ức chế thần kinh cảm giác và giải phóng chất dẫn truyền như endorphin, serotonin.
• Tăng lưu thông máu tại khu vực tổn thương, thúc đẩy chuyển hóa tế bào.
• Điều hòa phản ứng viêm và hỗ trợ sửa chữa mô thông qua tương tác với hệ miễn dịch.
• Tăng tính dẻo thần kinh (neuroplasticity) – yếu tố then chốt trong phục hồi sau tổn thương thần kinh.

Chính những cơ chế này là nền tảng giúp châm cứu không chỉ làm giảm triệu chứng, mà thực sự can thiệp vào quá trình phục hồi chức năng bị suy giảm.

Trong PHCN sau đột quỵ, châm cứu đã được nghiên cứu rộng rãi và chứng minh có hiệu quả rõ rệt trong:

• Cải thiện liệt vận động nửa người bằng cách kích thích vùng vận động vỏ não.
• Tăng cường tuần hoàn máu não, cải thiện tình trạng thiếu oxy mô.
• Giảm co cứng cơ, tăng biên độ vận động khớp, đặc biệt khi kết hợp với vật lý trị liệu.
• Cải thiện rối loạn ngôn ngữ, nuốt và đại tiểu tiện thông qua châm các huyệt đặc hiệu trên đầu, mặt và vùng lưng dưới.

Tại VIỆN HÀN LÂM Y HỌC, học viên được hướng dẫn cách phối hợp châm các nhóm huyệt như Thừa sơn – Thái xung – Nội quan – Hợp cốc – Thừa phù – Đản trung – Phong trì, kết hợp liệu trình châm điện và phục hồi thụ động, dưới mô hình can thiệp 4 giai đoạn: cấp – bán cấp – hồi phục – duy trì.

Với các chấn thương như đứt dây chằng, viêm gân, co rút cơ, thoái hóa khớp hoặc đau lưng cấp – mạn tính, châm cứu đóng vai trò:

• Giảm đau nhanh mà không cần thuốc NSAIDs – vốn có nhiều tác dụng phụ.
• Tăng tuần hoàn vùng tổn thương, giúp nhanh lành mô gân – cơ – dây chằng.
• Chống viêm và ngăn tái phát viêm mạn tính.
• Khôi phục trục vận động, tăng sức cơ và giảm hiện tượng bất đối xứng do lệch trục chi dưới.

Khóa học tại VIỆN HÀN LÂM Y HỌC không chỉ cung cấp kiến thức huyệt vị đơn lẻ, mà còn hướng dẫn thiết lập phác đồ theo vùng – theo chức năng – theo cơ sinh học, giúp học viên xây dựng các chuỗi phục hồi toàn diện, phù hợp với từng giai đoạn chấn thương.

Trong các bệnh như liệt dây VII ngoại biên, hội chứng ống cổ tay, viêm rễ thần kinh cổ – thắt lưng, đau thần kinh tọa, vai gáy cứng – châm cứu giúp:

• Tái lập dẫn truyền thần kinh, tăng tính dẻo synap thần kinh ngoại biên.
• Giảm áp lực chèn ép thần kinh, giảm phù nề.
• Kích hoạt các cơ yếu, làm giãn cơ co rút quanh vùng bị tổn thương.
• Giảm lệ thuộc thuốc giảm đau – giãn cơ, vốn dễ gây lệ thuộc và ảnh hưởng chức năng gan, thận.

Học viên được thực hành các kỹ thuật châm kim sâu – trung bình – nông, kỹ thuật châm kích hoạt điểm trigger (huyệt đau), và châm điện để xử lý triệt để các nhóm cơ sâu như cơ thang, cơ chậu – thắt lưng, cơ hình lê, nhóm cơ cánh tay quay.

Khác với suy nghĩ thông thường, PHCN không chỉ dừng lại ở hệ vận động. Với các bệnh nhân có rối loạn tiêu hóa chức năng, rối loạn nhịp tim, hen suyễn, COPD, loạn trương lực dạ dày ruột, châm cứu có khả năng:

• Điều hòa trục thần kinh ruột – não, cải thiện tiêu hóa – hấp thu.
• Ổn định thần kinh thực vật, giảm hồi hộp, lo âu, đánh trống ngực.
• Giãn cơ trơn khí phế quản, hỗ trợ kiểm soát hen suyễn, khó thở.
• Tăng dung tích phổi, cải thiện vận động lồng ngực khi kết hợp vật lý hô hấp.

Nội dung này trong khóa học giúp học viên nâng cao năng lực chẩn đoán và xây dựng lộ trình phục hồi đa hệ, vượt khỏi giới hạn truyền thống chỉ điều trị đau hay liệt.

Chương trình đào tạo tại VIỆN HÀN LÂM Y HỌC được thiết kế theo khung năng lực tích hợp:

• Lý luận cổ truyền (30%): Khí huyết – tạng phủ – kinh lạc – bát cương – bát pháp.
• Giải phẫu – sinh lý hiện đại (20%): Cơ – xương – thần kinh – nội tiết – miễn dịch.
• Kỹ thuật châm cứu – cứu ngải – châm điện – nhĩ châm – đầu châm (30%).
• Lâm sàng phục hồi chức năng (20%): Tai biến, đau cột sống, chấn thương thể thao, liệt thần kinh ngoại biên, COPD, tiêu hóa chức năng.

Đặc biệt, khóa học áp dụng mô hình giảng dạy “problem-based learning”, nơi mỗi ca lâm sàng là một tình huống thực tế. Học viên không học theo lý thuyết khô khan, mà học cách phân tích bệnh – lựa chọn huyệt – xây dựng liệu trình – theo dõi hiệu quả – xử lý tai biến – điều chỉnh phác đồ.

Người học sau khi hoàn thành khóa đào tạo có thể đảm nhận nhiều vai trò:

• Chuyên viên châm cứu trong các khoa PHCN tại bệnh viện, trung tâm y học cổ truyền, viện dưỡng lão.
• Cộng tác với chuyên viên vật lý trị liệu trong điều trị đau mạn tính, sau chấn thương.
• Tham gia đội ngũ phục hồi chức năng thể thao tại CLB thể thao, spa trị liệu.
• Mở phòng khám hoặc dịch vụ châm cứu lưu động tại nhà.

Với chứng chỉ đào tạo chuẩn hóa toàn quốc, học viên có thể xây dựng sự nghiệp trị liệu độc lập, hoặc tiếp tục học chuyên sâu về y học cổ truyền, y học tích hợp, hoặc phục hồi chức năng theo hướng liên ngành.