Sự thật về thực phẩm chức năng – HLV dinh dưỡng cần biết gì?

Trong bối cảnh sức khỏe hiện đại, thực phẩm chức năng (TPCN) đã và đang trở thành một phần không thể thiếu trong chiến lược chăm sóc sức khỏe dự phòng và hỗ trợ điều trị bệnh. Tuy nhiên, ngay cả các Huấn luyện viên Dinh dưỡng (HLV dinh dưỡng) cũng không ít lần nhầm lẫn giữa TPCN và dược phẩm. Đây là một sai lầm nghiêm trọng, ảnh hưởng đến sự tư vấn, hỗ trợ khách hàng và đặc biệt là tính pháp lý trong hành nghề.

Theo định nghĩa của Bộ Y tế Việt Nam, thực phẩm chức năng là "sản phẩm dùng để hỗ trợ chức năng của các bộ phận trong cơ thể người, có tác dụng dinh dưỡng, tăng sức đề kháng, giảm nguy cơ mắc bệnh". TPCN không phải là thuốc và không có tác dụng thay thế thuốc chữa bệnh. Điểm khác biệt then chốt nằm ở việc TPCN chỉ hỗ trợ, điều hòa và nuôi dưỡng, trong khi thuốc có tác dụng điều trị và can thiệp sâu vào cơ chế bệnh lý.

Với vai trò là một HLV dinh dưỡng, việc hiểu rõ ranh giới này là điều kiện tiên quyết trong quá trình xây dựng liệu trình chăm sóc sức khỏe cho khách hàng. Điều đó không chỉ giúp nâng cao tính chuyên môn, mà còn bảo vệ pháp lý cho chính người hành nghề trong môi trường ngày càng được siết chặt quy định như hiện nay.

TPCN là một thuật ngữ rộng, bao gồm nhiều nhóm sản phẩm được phân loại dựa theo thành phần và công dụng. Đối với HLV dinh dưỡng, việc nắm vững cơ sở khoa học phía sau mỗi nhóm sản phẩm là bắt buộc để có thể tư vấn đúng – trúng – an toàn.

1. Nhóm vitamin và khoáng chất: Đây là nhóm cơ bản và phổ biến nhất. Chúng thường được bổ sung trong trường hợp chế độ ăn không cung cấp đủ hoặc cơ thể có nhu cầu tăng cao do tuổi tác, stress, vận động thể lực hoặc bệnh lý. Tuy nhiên, HLV dinh dưỡng cần hiểu rằng việc bổ sung vitamin liều cao không hẳn lúc nào cũng tốt. Nhiều nghiên cứu đã chỉ ra rằng một số vitamin (như vitamin A, D, E) nếu dùng quá liều có thể gây ngộ độc.

2. Nhóm lợi khuẩn và prebiotics: Các chế phẩm sinh học chứa vi khuẩn có lợi cho đường ruột (chủ yếu là Lactobacillus và Bifidobacterium) giúp cân bằng hệ vi sinh và cải thiện tiêu hóa. Tuy nhiên, tác dụng của probiotics còn phụ thuộc vào chủng vi khuẩn, liều dùng, tính ổn định sinh học và điều kiện bảo quản – những yếu tố mà HLV dinh dưỡng phải được đào tạo bài bản để hiểu rõ.

3. Nhóm chiết xuất thảo dược: Gồm các sản phẩm từ nhân sâm, linh chi, nghệ, đông trùng hạ thảo... Mặc dù được quảng cáo rộng rãi với nhiều công dụng, song hiệu quả của chúng thường chưa được chứng minh lâm sàng toàn diện. HLV dinh dưỡng cần tỉnh táo trước các luận điểm marketing quá đà và phải dựa trên nghiên cứu khoa học uy tín trước khi giới thiệu sản phẩm cho khách hàng.

4. Nhóm amino acid và peptides: Các sản phẩm bổ sung axit amin, collagen, peptides thường được sử dụng trong hỗ trợ làm đẹp, hồi phục thể lực, chống lão hóa. Tuy nhiên, hấp thu và chuyển hóa các hợp chất này phụ thuộc rất lớn vào cơ địa và lối sống tổng thể của người dùng.

TPCN là một "con dao hai lưỡi". Việc thiếu hiểu biết chuyên sâu có thể dẫn đến hậu quả nghiêm trọng, đặc biệt trong các trường hợp bệnh nền, rối loạn chuyển hóa hoặc khách hàng đang sử dụng thuốc điều trị. Do đó, một HLV dinh dưỡng không chỉ cần biết tên sản phẩm, mà còn phải nắm được sinh lý học, dược động học và mối tương tác sinh học của từng nhóm hoạt chất.

Trong hành trình đào tạo và làm việc thực tiễn tại VIỆN HÀN LÂM Y HỌC, không ít HLV dinh dưỡng – kể cả những người có nền tảng khoa học – vẫn mắc phải một số ngộ nhận tai hại về TPCN:

Ngộ nhận 1: “Sản phẩm từ thiên nhiên thì luôn an toàn” Thực tế, nhiều hoạt chất tự nhiên có dược lực mạnh và thậm chí độc tính cao nếu sử dụng sai cách. Curcumin (trong nghệ), berberin (trong hoàng liên), ephedrine (trong ma hoàng) là những ví dụ điển hình. HLV dinh dưỡng không thể dựa vào cụm từ “tự nhiên” để mặc định sản phẩm đó là lành tính.

Ngộ nhận 2: “Càng nhiều thành phần, càng hiệu quả” Không ít người lầm tưởng rằng một sản phẩm TPCN với danh sách thành phần dài sẽ tốt hơn. Trên thực tế, việc phối hợp quá nhiều hoạt chất có thể gây phản tác dụng, tương tác bất lợi hoặc làm loãng hiệu quả từng chất. Phân tích bảng thành phần và đánh giá nguy cơ tương tác là kỹ năng cốt lõi mà HLV dinh dưỡng cần có.

Ngộ nhận 3: “Thực phẩm chức năng không cần kê đơn thì không cần kiểm soát liều dùng” Mặc dù TPCN được bán không cần kê đơn, nhưng điều đó không đồng nghĩa người dùng được quyền sử dụng tùy tiện. HLV dinh dưỡng cần biết rằng liều lượng và thời gian sử dụng luôn là hai biến số quyết định hiệu quả và tính an toàn.

Ngộ nhận 4: “Chỉ cần đọc đánh giá người dùng là đủ để tư vấn” Rất nhiều HLV dinh dưỡng trẻ dựa quá nhiều vào mạng xã hội, phản hồi người dùng hoặc các KOLs để lựa chọn sản phẩm cho khách hàng. Điều này đi ngược lại nguyên tắc khoa học và đạo đức nghề nghiệp. Mỗi sản phẩm cần được đánh giá dựa trên cơ chế tác dụng, đối tượng phù hợp, bằng chứng nghiên cứu và tiêu chuẩn sản xuất.

Việc gỡ bỏ những ngộ nhận này đòi hỏi một hệ thống đào tạo chuyên sâu, bài bản và cập nhật liên tục – điều mà VIỆN HÀN LÂM Y HỌC đang tiên phong xây dựng thông qua các khóa học dành cho HLV dinh dưỡng chuyên nghiệp.

Một trong những chủ đề nhạy cảm và dễ bị vi phạm nhất trong lĩnh vực TPCN chính là giới hạn pháp lý trong hành nghề của HLV dinh dưỡng. Khác với bác sĩ hay dược sĩ, HLV dinh dưỡng không có quyền kê đơn, chỉ định điều trị, cũng như không được phép khẳng định hiệu quả điều trị của bất kỳ TPCN nào.

Tại Việt Nam, các quy định pháp luật liên quan đến TPCN nằm rải rác trong Luật An toàn thực phẩm, Luật Quảng cáo, Luật Dược, Luật Khám chữa bệnh và các thông tư hướng dẫn của Bộ Y tế. Một số điểm mấu chốt mà HLV dinh dưỡng cần tuân thủ bao gồm:

• Không được dùng từ ngữ gây hiểu nhầm rằng sản phẩm là thuốc hoặc có tác dụng điều trị bệnh.
• Không được tư vấn sản phẩm TPCN cho đối tượng có bệnh lý đặc biệt mà chưa tham khảo ý kiến bác sĩ.
• Phải đảm bảo rằng mọi nội dung tư vấn đều dựa trên tài liệu chính thống, nghiên cứu đã được công bố hoặc thông tin từ nhà sản xuất được cấp phép.
• Tuyệt đối không được nhận “hoa hồng ngầm” từ nhà cung cấp TPCN mà không công khai với khách hàng.

Đạo đức nghề nghiệp trong tư vấn TPCN không chỉ là một điều khoản trong giáo trình – đó là trụ cột trong hành vi chuyên môn. Vi phạm những nguyên tắc này có thể dẫn đến hậu quả nghiêm trọng về mặt uy tín, pháp lý và cả sức khỏe người sử dụng.

Tư duy phản biện và kỹ năng đánh giá TPCN là một phần không thể thiếu trong chương trình đào tạo tại VIỆN HÀN LÂM Y HỌC. Một HLV dinh dưỡng không nên trở thành “người tiếp thị trá hình”, mà phải đóng vai trò như một “người gác cổng thông tin sức khỏe” – chỉ chọn lọc những gì thật sự cần thiết, hiệu quả và an toàn cho khách hàng.

Các tiêu chí cốt lõi mà HLV dinh dưỡng cần áp dụng khi đánh giá một sản phẩm TPCN:

• Nguồn gốc và nhà sản xuất: Có được sản xuất tại nhà máy đạt chuẩn GMP, ISO, FDA hay không? Có minh bạch xuất xứ nguyên liệu không?
• Thành phần hoạt chất: Có định lượng rõ ràng không? Có nghiên cứu chứng minh hiệu quả của hàm lượng đó trong lâm sàng không?
• Bằng chứng khoa học: Sản phẩm có được hỗ trợ bởi các nghiên cứu in vitro, in vivo, lâm sàng hoặc meta-analysis không? Nguồn tài liệu có đáng tin cậy không?
• Tính phù hợp đối tượng: Có phù hợp với độ tuổi, tình trạng sức khỏe, tiền sử bệnh của người sử dụng không?
• Tính ổn định và sinh khả dụng: Dạng bào chế có giúp tối ưu hấp thu không? Sản phẩm có bị biến tính dưới tác động môi trường không?

Chỉ khi được đào tạo bài bản và thực hành đánh giá sản phẩm theo phương pháp khoa học, HLV dinh dưỡng mới có thể thực sự làm chủ lĩnh vực TPCN và tạo dựng niềm tin vững chắc nơi khách hàng.

TPCN đang trở thành một trong những mảng đầu tư mạnh mẽ của y học dự phòng và chăm sóc sức khỏe cá nhân hóa. Từ thập niên 2020, xu hướng ứng dụng TPCN trong các mô hình coaching, trị liệu bổ sung và hỗ trợ lối sống lành mạnh đang gia tăng nhanh chóng.

VIỆN HÀN LÂM Y HỌC là một trong những đơn vị đầu tiên tại Việt Nam đưa TPCN vào khung đào tạo chính thức cho HLV dinh dưỡng. Tuy nhiên, thay vì tiếp cận theo hướng thương mại hóa, viện tập trung vào các yếu tố cốt lõi như:

• Phân tích dược lý và sinh học phân tử của các nhóm hoạt chất có trong TPCN.
• Kỹ năng đọc và hiểu các nghiên cứu y học thực chứng (evidence-based medicine).
• Ứng dụng TPCN vào từng giai đoạn của quy trình huấn luyện: từ đánh giá đầu vào, xây dựng phác đồ, đến theo dõi hiệu quả.
• Đào tạo về truyền thông y khoa để giúp HLV dinh dưỡng truyền tải thông tin một cách chính xác, khoa học và không gây hiểu nhầm.

Việc tích hợp TPCN vào huấn luyện dinh dưỡng đòi hỏi một mức độ chuyên môn cao hơn, tư duy hệ thống hơn và nhất quán trong đạo đức nghề nghiệp. Đó cũng là lý do VIỆN HÀN LÂM Y HỌC đề xuất thành lập Bộ tiêu chuẩn HLV Dinh dưỡng lồng ghép kiến thức TPCN để bảo đảm chất lượng đầu ra và tính chuyên nghiệp của ngành.

"Sự thật về thực phẩm chức năng – HLV dinh dưỡng cần biết gì?" không còn là một câu hỏi – mà là một bài toán sống còn đối với bất kỳ ai đang theo đuổi nghề coaching sức khỏe. Khi thị trường ngày càng ngập tràn sản phẩm TPCN, chỉ những người có chuyên môn vững, đạo đức nghề nghiệp và kỹ năng đánh giá khoa học mới có thể tồn tại và phát triển bền vững.

Tại VIỆN HÀN LÂM Y HỌC, chúng tôi không chỉ giảng dạy về các loại TPCN, mà còn đào tạo cách suy nghĩ, cách đặt câu hỏi, cách phản biện và cách đưa ra lời khuyên đúng đắn cho từng cá nhân. Bởi vì một HLV dinh dưỡng giỏi không phải là người biết nhiều sản phẩm, mà là người biết cách chọn lọc và ứng dụng chúng đúng cách – vì sức khỏe cộng đồng và vì danh dự nghề nghiệp.